Kontrast
Czcionka
historia

Pałac Brühla. Okazały sąsiad Pałacu Saskiego

Był uważany za jeden z najwspanialszych gmachów w Warszawie i tworzył wspólną kompozycję z sąsiadującym z nim Pałacem Saskim. Jego trzystuletnia historia została brutalnie przerwana przez Niemców w 1944 roku.

Pałac Brühla jako siedziba Ministerstwa Spraw Zagranicznych w latach II Rzeczpospolitej. Fot. NAC

Budynek otrzymał swoją nazwę po jednym z licznych właścicieli – Heinrichu Brühlu, doradcy króla Augusta III Sasa. Jego historia sięga znacznie głębiej w przeszłość, aż do połowy XVII wieku.

Ważny punkt na mapie Warszawy

Pałac wzniesiono dla Jerzego Ossolińskiego w latach 1639-1642. Był wówczas piętrowym budynkiem, postawionym na planie czworokąta, z wieńczącymi go dwiema wieżyczkami w rogach budynku od strony ogrodu. Już kilkadziesiąt lat później pałac został przebudowany. Autorem nowej wersji był słynny architekt Tylman z Gameren. Do budynku dobudowano wówczas dwa dwupiętrowe alkierze o stożkowych dachach. Każdy z nich miał wnękę z miejscem na rzeźbę przedstawiającą polskich królów, a z tyłu wybudowano pawilony.

Pałac najbardziej jest kojarzony z formą w stylu drezdeńskiego baroku, jaką przydał mu Johan Friedrich Knobl oraz pracujący z nim sascy architekci. Został przez nich przebudowany w latach 1754-1759 roku na zamówienie Heinricha Brühla. Budynek został powiększony, a fasada została zmieniona na rokokową. Środkowa część została podwyższona do drugiego piętra i przykryta mansardowym dachem. Dobudowano balkon, a wnęki z rzeźbami zostały zastąpione przez okna. Przy obu stronach pałacu powstały oficyny, a wejścia na dziedziniec strzegła odtąd okazała żelazna brama.

Widok zewnętrzny Pałacu Brühla w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Fot. NAC

W 1787 roku Pałac Brühla stał się siedzibą ambasady rosyjskiej. W tym czasie został przeprowadzony kolejny już remont budynku, do którego została dobudowana okazała sala balowa. Jej autorem był Dominik Merlini, znany z projektu Łazienek Królewskich.

W latach Królestwa Polskiego w Pałacu Brühla urzędował wielki książę Konstanty. Odpoczywał w jego murach po odbieraniu parad wojskowych, które uwielbiał urządzać i oglądać. Wnętrza pałacu były zdobione rokokowymi sztukateriami, wytwornymi portalami czy marmurowymi kominkami.

Pod koniec XIX wieku budowla została poddana jeszcze jednej przebudowie, która miała ją przystosować do potrzeb Centralnego Biura Telegraficznego, które urządziło w nim swoją siedzibę.

W niepodległej Polsce

Duże zmiany nadeszły wraz z odzyskaniem niepodległości. Wtedy to Pałac Brühla został wybrany na siedzibę Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Z początku urząd musiał dzielić budynek z Centralą Telegrafu i Telefonu. Sytuacja zmieniła się, kiedy telegrafiści przenieśli się na początku lat 30. do okazałego gmachu zbudowanego w modernistycznym stylu przy ulicy Poznańskiej.

Modernistyczne skrzydło Pałacu Brühla, zaprojektowane przez Bohdana Pniewskiego. Fot. NAC

Pałac  Brühla mógł służyć wyłącznie na potrzeby ministerstwa, ale najpierw musiał przejść przez jeszcze jeden remont. Za rewitalizację budynku miał odpowiadać Bohdan Pniewski, czołowy architekt polski w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Jego projekt zakładał pewne przywrócenie bryły do czasów sprzed XIX-wiecznych przebudów, a zwłaszcza formy nadanej przez Tylmana z Gameren. Jednocześnie zachowano wysokość budynku z czasów Heinricha Brühla.

Powstało także nowe skrzydło pałacu, utrzymane w modernistycznym stylu, wprowadzono także zmiany w wystroju wnętrz, które zmodernizowano i należały do jednych z najnowocześniejszych w Warszawie. Szczególnie zachwycały schody, jeden z charakterystycznych elementów wyróżniających projekty Pniewskiego.

Wnętrze Pałacu Brühla po przebudowie według projektu Bohdana Pniewskiego. Fot. NAC

Zniszczenie pałacu

Wybuch II wojny światowej okazał się dla Pałacu Brühla, podobnie jak dla większości zabudowy Warszawy, opłakany w skutkach. Pierwsze straty poniósł już we wrześniu 1939 roku, kiedy zniszczeniu uległ dach. Został on szybko zreperowany, a budynek do końca okupacji służył Niemcom. Do 1944 roku znajdowała się w nim siedziba gubernatora Dystryktu Warszawskiego, Ludwiga Fischera.

Z tym okresem wiąże się fascynująca szpiegowska historia. Od jesieni 1939 roku w pałacu pracowała Teodora Żukowska ps. Milena, jedna z najcenniejszych agentek Armii Krajowej. Miała austriackie pochodzenie, które umożliwiło jej pracę w okupacyjnym urzędzie. W ciągu czterech lat przekazała podziemiu setki cennych informacji i dokumentów, wśród nich comiesięczne raporty gubernatora Ludwiga Fischera, nazwiska konfidentów, listy osób, które miały zostać aresztowane, informacje o tym co naprawdę dzieje się na froncie wschodnim. Wykradła nawet tajne przemówienie Fischera do podwładnych.

Pałac podczas Powstania Warszawskiego był miejscem walk z Niemcami, którzy zajęli jego pomieszczenia. Równocześnie już na początku sierpnia 1944 roku rozpoczęła się grabież wyposażenia pałacu.

Ruiny Pałacu Brühla w 1945 roku. Fot. NAC

19 grudnia 1944 roku był ostatnim dniem istnienia Pałacu Brühla. Został wtedy wysadzony w powietrze przez niemieckiego wojsko, które systematycznie burzyło stolicę Polski po upadku Powstania Warszawskiego. Budynek nie został odbudowany po wojnie. Przetrwały po nim jedynie pozostałości po rzeźbach zdobiących tympanon i akroterion, które obecnie są przechowywane w Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

W miejscu, w którym stał pałac, pozostał pusty plac, będący jednym z wielu śladów wojennych zniszczeń.

aktualności

Dom-miejsce, czyli kamienica Lessla przy Królewskiej

Ogród Saski nie zapisałby się w historii Warszawy jako zielony salon miasta, gdyby nie obiekty, które towarzyszyły mu w latach świetności. Nie byłby tym samym ogrodem Warszawy, gdyby nie eleganckie towarzystwo, które równie ochoczo, jak do zieleni ciągnęło do… słodkości od Lessla. W słynnej kamienicy-cukierni przy Królewskiej bywał cały warszawski światek, a kiedy na werandzie […]
Sklejony z fragmentów białe barwy nocnik porcelanowy z niebieskimi motywami roślinnymi na szaro-białym tle.

Apteka Saska, czyli słów kilka o zdrowiu i higienie w XVIII wieku

Archeolog może czasem zajrzeć w przeszłość jakiegoś miejsca dzięki prowadzeniu prac poprzedzających inwestycję budowlaną. Tak też było w przypadku nieistniejącego dziś Pałacu Saskiego, którego obszar poddano prospekcji terenowej w 2006 roku; badania terenowe kontynuowano w 2008 roku. Zakres prac był szeroki – wykopaliska objęły ogromny teren zajmowany niegdyś przez główny obiekt tzw. osi saskiej – […]

„Za Sasa jeść, pić i popuszczać pasa”, czyli słów kilka o kulturze stołu w czasach saskich

„[P]ozostało mi wspomnienie dotyku archeologicznej rzeczy, przedmiotu stworzonego przez człowieka i przez niego skazanego na zagładę, wrzuconego do miejskiej latryny z pełną świadomością, że nigdy już światła dziennego nie ujrzy, najpierw sprowadzonego do roli śmiecia, a później mającego obrócić się w minerał”[1]. Praca archeologa, przynajmniej w pewnym aspekcie, polega właśnie na wydobywaniu na światło dzienne […]

Pałac Saski – XVIII-wieczna rezydencja królewska

Pałac Saski – nieistniejąca już XVIII-wieczna rezydencja królów Polski Augusta II i Augusta III, będąca częścią późnobarokowego założenia urbanistycznego Osi Saskiej; od końca 1918 roku siedziba Sztabu Generalnego Wojska Polskiego; zburzona przez Niemców w grudniu 1944 roku. Od Pałacu Morsztyna do Pałacu Saskiego Działania wokół przyszłego Pałacu Saskiego rozpoczęto w 1713 roku. Stanowić on miał główny […]

Kamienica Malhome’a świadkiem biegu Kusocińskiego

Spośród dawnych kamienic ulicy Królewskiej, które zostaną odbudowane wraz z Pałacami Saskim i Brühla, literatura varsavianistyczna pierwszeństwo przyznaje tej spod numeru 10, kamienicy Lessla. Jednak to dom zbudowany dla Ludwika Malhome’a, dwa numery wcześniej, należał przed drugą wojną światową do najokazalszych w okolicy i wypełniał tak ważny narożnik Królewskiej i placu Piłsudskiego. Szyny tramwajowe poprowadzone […]

Warszawski Pałac Brühla w okresie międzywojennym

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, w oficynach Pałacu Brühla, który pełnił funkcję siedziby Centralnego Urzędu Telegraficznego, wydzielono pomieszczenia dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wreszcie w końcu lat 20. całe założenie rezydencjonalne zostało przejęte przez placówkę dyplomatyczną. Ciekawe wyjaśnienia powyższej decyzji pojawiają się w relacjach z epoki – w tym we wspomnieniach ministerialnych urzędników. Przy wyborze […]
Rysunek Pałacu Sanguszków (Pałacu Bruhla)

Pałac Ossolińskiego–Brühla do 1918 roku

Trzysta lat z dziejów warszawskiej rezydencji Warszawska rezydencja przy ulicy Wierzbowej, powszechnie nazywana Pałacem Brühla lub Sandomierskim, należała do najciekawszych przykładów architektury nowożytnej w Polsce. Dziś obiekt nie istnieje, lecz znacząca liczba materiałów archiwalnych (źródeł rękopiśmiennych, rysunków architektonicznych, dzieł sztuki czy przedwojennych fotografii) pozwala na prześledzenie jego skomplikowanej historii. Pałac wielokrotnie przebudowywano, lecz wszystkie fazy […]

„W Saskim Ogrodzie koło fontanny...”

Jest to Saski Ogród. Nazwany tak dlatego, że kazał go zasiać niejaki król August Sas. Jak wiadomo, był on facetem tronkowem i jak sobie podchromolił, czyli znajdował się «na gazomierzu», siadał sobie w Saskiem Ogrodzie pod fontanną z dubeltówką w ręku. Magistrackie ciecie napędzali od bramy na Królewskiej różną zwierzynę, którą w klatkach z lasu […]

Tajemnice piwnic Pałacu Saskiego

Kiedy w listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, budynek Pałacu Saskiego zajął Sztab Generalny Wojska Polskiego, który pod koniec 1928 roku zmienił swoją nazwę na Sztab Główny Wojska Polskiego. Gdy w trakcie przeprowadzonych badań archeologicznych w 2006 roku odkrywano piwnice Pałacu Saskiego, trafiono także na nieznany wcześniej, tajemniczy tunel wykorzystywany przez wojskowych. Pałac do remontu […]