Kontrast
Czcionka
historia

Order Orła Białego

Order Orła Białego to najstarsze i najważniejsze odznaczenie państwowe. Nadawany jest za znamienite zasługi cywilne i wojskowe dla Rzeczypospolitej Polskiej. Wręcza go prezydent RP zazwyczaj podczas obchodów narodowych świąt, takich jak Konstytucji 3 Maja czy Niepodległości 11 listopada. Na straży honoru Orderu Orła Białego stoi kapituła. Jej członkowie są powoływani przez prezydenta RP na pięć lat spośród osób, które zostały odznaczone tym orderem. Zgodnie z ustawą o orderach i odznaczeniach prezydent RP, z tytułu wyboru na ten urząd, staje się Kawalerem Orderu Orła Białego, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczy kapitule. A jakie były początki tego odznaczenia?

Uroczystość wręczenia ministrowi spraw zagranicznych Józefowi Beckowi Orderu Orła Białego, 1938. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Pro Fide, Rege et Lege

Historia Orderu Orła Białego jest związana z postacią króla Augusta II z saskiej dynastii Wettinów. Do oficjalnego ustanowienia odznaczenia, które było nagrodą za wybitne zasługi dla tronu i państwa, doszło w listopadzie 1705 roku na zamku w Tykocinie. Dla króla posiadanie własnego orderu było sprawą prestiżową. Dzięki niemu mógł pozyskiwać zwolenników oraz sojuszników, zwłaszcza w okresie wojny północnej. Nazwa orderu odwoływała się do początków państwa polskiego, do rycerstwa walczącego pod znakiem Orła Białego. Około 1713 roku nadano odznaczeniu ostateczny kształt. Rozpoczęto wówczas prace nad jego statutem. Order zyskał błękitną wstęgę, która była przewieszana przez lewe ramię do prawego boku wraz z przypiętym na niej krzyżem maltańskim z orłem wykonanym ze złota i srebra, pokrytym czerwoną i białą emalią i zdobionym drogimi kamieniami. Drugą część orderu stanowiła, noszona na lewej piersi, haftowana gwiazda, na której znajdował się napis: Pro Fide, Rege et Lege (za wiarę, króla i prawo). Na gwieździe, którą nosił sam król, słowo Rege zmieniono na słowo Grege  (naród).

Portret Augusta II (1670-1733), według portretu pędzla Louis de Silvestre'a ok. 1719. Muzeum Narodowe w Warszawie

Order w Pałacu Saskim

Pierwsze święto Orderu Orła Białego odbyło się w Polsce 2 sierpnia 1715 roku na Marymoncie. W późniejszym czasie uroczystość połączono z obchodami imienin Augusta, które przypadały 3 sierpnia. Zarówno August II, jak i jego syn August III, świętowali w miejscu, gdzie aktualnie przebywał królewski dwór. Były to najczęściej rezydencje znajdujące się w Warszawie, Dreźnie, Pillnitz czy Großsedlitz. Za panowania Augusta II wydarzenie to nie miało rangi święta państwowego.

Szkic salonu w Pałacu Saskim w Warszawie pochodzący ze zbiorów archiwum państwowego Królestwa Saskiego w Dreźnie – fotokopia z 1942 roku, Narodowe Archiwum Cyfrowe

W 1729 roku obchody zorganizowano w Warszawie. Po nadaniu orderów 16 kawalerom król wydał uroczysty obiad w Wielkim Salonie w Ogrodzie Saskim, gdzie wraz z odznaczonymi zasiadł przy jednym stole. Drugi ze stołów przygotowano dla 24 znamienitych gości. Oprawę muzyczną wewnątrz zapewniała kapela polska, w ogrodzie natomiast przygrywały kapele dęte złożone z dudziarzy, janczarów, dragonów i grenadierów. U schyłku życia Augusta II w Pałacu Saskim powstała galeria kawalerów Orderu Orła Białego.

Portret Augusta III (1696-1763), nieznany malarz polski, ok. 1750. Muzeum Narodowe w Warszawie

Szczególnie doniośle uroczystości święta Orderu Orła Białego obchodzono za Augusta III. W Warszawie odbyły się one aż jedenaście razy. Wszystkie miały podobny przebieg. O godzinie 7 rano święto anonsowało 100, a czasem nawet 200 salw z armat znajdujących się na dziedzińcu przed Pałacem Saskim. Potem król przyjmował życzenia od dostojników państwa, a nowo mianowanym kawalerom wręczał Ordery Orła Białego. Następnym punktem programu była msza w pałacowej kaplicy oraz uroczysty obiad z toastami, podczas którego przygrywały rozmaite zespoły muzyczne. Po obiedzie w Ogrodzie Saskim rozgrywano turnieje strzeleckie, a ich zwycięzcy otrzymywali nagrody, często bardzo cenne. Wieczory organizowano w różny sposób, zazwyczaj w formie balu w Wielkim Salonie. Rozpoczynał go taniec polski, prawdopodobnie polonez, którym August III miał zwyczaj otwierać również inne dworskie bale. Czasem punktem kulminacyjnym wieczoru bywały spektakle w Operalni lub fajerwerki nad Wisłą. W tym szczególnym dniu królewska rezydencja wraz z ogrodem była specjalnie dekorowana i iluminowana.

Obiekt marzeń

Kawaler Orderu Orła Białego w Polsce w ubiorze ceremonialnym i tegoż orderu zmiany, współautor: Juliusz Volmar Fleck, do 1849. Polona

Wiadomość o polskim odznaczeniu szybko rozeszła się, nie tylko w kraju, ale i za granicą. Z upływem lat Order Orła Białego zaczął nabierać znaczenia i stał się obiektem marzeń dla szlachty i magnaterii. Niestety dostęp do niego był ograniczony. Pod koniec panowania Augusta III minister Henryk Brühl zaczął sprzedawać order możnym i wszystkim tym, którzy chcieli wejść w jego posiadanie. Z czasem popyt na niego zmalał i nie było chętnych do jego kupna. W ten sposób ranga odznaczenia znacznie spadła.

Za Ojczyznę i Naród

Order Orła Białego, prezydent.pl

Na przestrzeni wieków Order Orła Białego zmieniał swój wygląd. Nigdy jednak nie zmieniła się jego wymowa. Dewiza Pro Fide, Rege et Lege, a od 1921 roku Za Ojczyznę i Naród, nie straciła znaczenia. Mimo burzliwej historii order ustanowiony w Tykocinie dotrwał do naszych czasów. Pozostał najważniejszym i najbardziej zaszczytnym cywilnym polskim odznaczeniem, które przyznawane jest najwybitniejszym Polakom oraz najwyższym rangą przedstawicielom państw obcych.

Autor: Joanna Borowska

aktualności

Dom-miejsce, czyli kamienica Lessla przy Królewskiej

Ogród Saski nie zapisałby się w historii Warszawy jako zielony salon miasta, gdyby nie obiekty, które towarzyszyły mu w latach świetności. Nie byłby tym samym ogrodem Warszawy, gdyby nie eleganckie towarzystwo, które równie ochoczo, jak do zieleni ciągnęło do… słodkości od Lessla. W słynnej kamienicy-cukierni przy Królewskiej bywał cały warszawski światek, a kiedy na werandzie […]
Sklejony z fragmentów białe barwy nocnik porcelanowy z niebieskimi motywami roślinnymi na szaro-białym tle.

Apteka Saska, czyli słów kilka o zdrowiu i higienie w XVIII wieku

Archeolog może czasem zajrzeć w przeszłość jakiegoś miejsca dzięki prowadzeniu prac poprzedzających inwestycję budowlaną. Tak też było w przypadku nieistniejącego dziś Pałacu Saskiego, którego obszar poddano prospekcji terenowej w 2006 roku; badania terenowe kontynuowano w 2008 roku. Zakres prac był szeroki – wykopaliska objęły ogromny teren zajmowany niegdyś przez główny obiekt tzw. osi saskiej – […]

„Za Sasa jeść, pić i popuszczać pasa”, czyli słów kilka o kulturze stołu w czasach saskich

„[P]ozostało mi wspomnienie dotyku archeologicznej rzeczy, przedmiotu stworzonego przez człowieka i przez niego skazanego na zagładę, wrzuconego do miejskiej latryny z pełną świadomością, że nigdy już światła dziennego nie ujrzy, najpierw sprowadzonego do roli śmiecia, a później mającego obrócić się w minerał”[1]. Praca archeologa, przynajmniej w pewnym aspekcie, polega właśnie na wydobywaniu na światło dzienne […]

Pałac Saski – XVIII-wieczna rezydencja królewska

Pałac Saski – nieistniejąca już XVIII-wieczna rezydencja królów Polski Augusta II i Augusta III, będąca częścią późnobarokowego założenia urbanistycznego Osi Saskiej; od końca 1918 roku siedziba Sztabu Generalnego Wojska Polskiego; zburzona przez Niemców w grudniu 1944 roku. Od Pałacu Morsztyna do Pałacu Saskiego Działania wokół przyszłego Pałacu Saskiego rozpoczęto w 1713 roku. Stanowić on miał główny […]

Kamienica Malhome’a świadkiem biegu Kusocińskiego

Spośród dawnych kamienic ulicy Królewskiej, które zostaną odbudowane wraz z Pałacami Saskim i Brühla, literatura varsavianistyczna pierwszeństwo przyznaje tej spod numeru 10, kamienicy Lessla. Jednak to dom zbudowany dla Ludwika Malhome’a, dwa numery wcześniej, należał przed drugą wojną światową do najokazalszych w okolicy i wypełniał tak ważny narożnik Królewskiej i placu Piłsudskiego. Szyny tramwajowe poprowadzone […]

Warszawski Pałac Brühla w okresie międzywojennym

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, w oficynach Pałacu Brühla, który pełnił funkcję siedziby Centralnego Urzędu Telegraficznego, wydzielono pomieszczenia dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wreszcie w końcu lat 20. całe założenie rezydencjonalne zostało przejęte przez placówkę dyplomatyczną. Ciekawe wyjaśnienia powyższej decyzji pojawiają się w relacjach z epoki – w tym we wspomnieniach ministerialnych urzędników. Przy wyborze […]
Rysunek Pałacu Sanguszków (Pałacu Bruhla)

Pałac Ossolińskiego–Brühla do 1918 roku

Trzysta lat z dziejów warszawskiej rezydencji Warszawska rezydencja przy ulicy Wierzbowej, powszechnie nazywana Pałacem Brühla lub Sandomierskim, należała do najciekawszych przykładów architektury nowożytnej w Polsce. Dziś obiekt nie istnieje, lecz znacząca liczba materiałów archiwalnych (źródeł rękopiśmiennych, rysunków architektonicznych, dzieł sztuki czy przedwojennych fotografii) pozwala na prześledzenie jego skomplikowanej historii. Pałac wielokrotnie przebudowywano, lecz wszystkie fazy […]

„W Saskim Ogrodzie koło fontanny...”

Jest to Saski Ogród. Nazwany tak dlatego, że kazał go zasiać niejaki król August Sas. Jak wiadomo, był on facetem tronkowem i jak sobie podchromolił, czyli znajdował się «na gazomierzu», siadał sobie w Saskiem Ogrodzie pod fontanną z dubeltówką w ręku. Magistrackie ciecie napędzali od bramy na Królewskiej różną zwierzynę, którą w klatkach z lasu […]

Tajemnice piwnic Pałacu Saskiego

Kiedy w listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, budynek Pałacu Saskiego zajął Sztab Generalny Wojska Polskiego, który pod koniec 1928 roku zmienił swoją nazwę na Sztab Główny Wojska Polskiego. Gdy w trakcie przeprowadzonych badań archeologicznych w 2006 roku odkrywano piwnice Pałacu Saskiego, trafiono także na nieznany wcześniej, tajemniczy tunel wykorzystywany przez wojskowych. Pałac do remontu […]