Grób Nieznanego Żołnierza – pamięć o poległych wiecznie żywa

Niemal w każdym kraju na świecie istnieje monument upamiętniający nieznanych żołnierzy poległych w czasie wojen i walk. Idea oddania hołdu bezimiennym narodziła się po tragedii I wojny światowej – Wielkiej Wojny – podczas której zginęły miliony, a wielu ofiar nigdy nie zidentyfikowano.

Pierwsze na świecie monumenty mające upamiętniać nieznanych żołnierzy odsłonięto 11 listopada 1920 roku w Wielkiej Brytanii i we Francji. Szczególna historia wiąże się z pomnikiem, który powstał w Paryżu. Inicjatorem jego utworzenia był François Simon – francuski działacz społeczny, który na frontach I wojny światowej stracił trzech synów. Nigdy nie udało mu się odnaleźć ich szczątków, a swoją determinację ku uczczeniu bezimiennych żołnierzy wyraził słowami: Dlaczego Francja nie otworzy bram Panteonu dla jednego ze swych nieznanych żołnierzy poległych po bohatersku za Ojczyznę? (…) Złożenie prochów zwykłego żołnierza w Panteonie, gdzie spoczywa tylu geniuszów, będzie symbolem i zarazem hołdem oddanym całej armii francuskiej.

Pomysł spotkał się z dużym poparciem społecznym, a francuski parlament uchwalił ustawę w sprawie upamiętnienia żołnierzy nieznanych. Zdecydowano, że prochy wybranego poległego zostaną złożone uroczyście pod Łukiem Triumfalnym 11 listopada 1920 r.

Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie – tak, ale gdzie?

Idea uczczenia bezimiennych żołnierzy szybko znalazła uznanie również w Polsce, która dopiero co odzyskała niepodległość. Już jesienią 1920 r. u zbiegu Nowego Światu i alei 3 Maja w Warszawie ustawiono tymczasowy pomnik – sarkofag zwieńczony orłem oraz inskrypcją: „Poległym za ojczyznę”. Była to jedna z pierwszych inicjatyw upamiętnienia ofiar walk o niepodległość kraju. Wkrótce powstał Komitet Uczczenia Poległych 1914-1920 pod przewodnictwem prezesa Rady Miejskiej Ignacego Balińskiego. Opracowano projekt umiejscowienia w Katedrze św. Jana Chrzciciela pomnika w kształcie urny, autorstwa Stefana Szyllera. Nie zebrano jednak kwoty niezbędnej do wykończenia obiektu. W tym samym czasie Stowarzyszenie „Polski Żałobny Krzyż” pod przewodnictwem generała Juliusza Tarnawa-Malczewskiego zaproponowało wzniesienie pomnika w parku Skaryszewskim. Pomysł ten, wspierany przez dziennik „Polska Zbrojna”, wzbudził duże zainteresowanie społeczeństwa. Pojawiały się także inne koncepcje, w tym – umiejscowienia pomnika na Cytadeli. Żadna z nich nie doczekała się jednak realizacji.

Na polecenie Prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego 30 listopada 1923 r. minister spraw wojskowych gen. broni Stanisław Szeptycki powołał Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza. W krótkim czasie ogłoszono ogólne wytyczne. Pomnik miał być uczczeniem pamięci poległych zarówno w okresie Wielkiej Wojny, jak i w powstaniach narodowych od 1794 roku. Określono, że będzie mieć „charakter triumfalny i radosny, a więc nie jako grobowiec, lecz monument chwały o konstrukcji architektonicznej”. Później prace spowolniły. Pomnik miał zostać sfinansowany z publicznych zbiórek pieniędzy, jednak brak konkretnych działań ze strony Komitetu rozwiewał nadzieję na szybką realizację.

Niespodziewany obrót zdarzeń

Komitet ruszył z działaniami na nowo dopiero rok po jego powołaniu i w następstwie pewnego tajemniczego zdarzenia. O poranku 2 grudnia 1924 r. na placu Saskim przed pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego pojawiła się kamienna płyta wykonana z piaskowca z napisem: „Nieznanemu Żołnierzowi poległemu za Ojczyznę”. Trzy dni później ustawiono przy niej urnę ze zniczem. Spotkało się to ze społeczną aprobatą, której wyrazem były składane pod tablicą kwiaty oraz zapalane kolejne znicze. Zagadką pozostawało jednak, kto był pomysłodawcą i fundatorem płyty. Początkowo inicjatywę przypisywano Ignacemu Janowi Paderewskiemu. W prasie zamieszczano żartobliwe wierszyki – jeden z nich sugerował, że zrobił to sam książę Poniatowski:

Warszawa, a z nią cała Polska pyta –

– skąd się wzięła kamienna u stóp płyta

Któż na grób Nieznanego złożył ją Żołnierza

Ten siak, a ten znów owak rzecz drugiemu zwierza

(...)

Aby zbudzić niewdzięczne wasze serce

i by Żołnierz Nieznany, dotąd w poniewierce

miał wreszcie grób, na który czeka już lat cztery

przynoszę wam ten kamień z dna rzeki Elstery!

Dopiero po czterech latach okazało się, że tablica powstała dzięki Zjednoczeniu Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej. Jej fundatorami byli: prezes organizacji hrabia Adam Zamoyski, właściciel fabryki kamieniarskiej, w której wykonano płytę, hrabia Roman Lubowiecki oraz działacz społeczny i przemysłowiec Emil Rauer.

Ponieważ oddolna inicjatywa ulokowania na placu Saskim płyty poświęconej pamięci poległych żołnierzy spotkała się z aprobatą ludności Warszawy, uznano, że lokalizacja pomnika została wybrana przez społeczeństwo. Poparł ją także prezydent Stanisław Wojciechowski. 25 stycznia 1925 r. – na wniosek ministra spraw wojskowych gen. broni Władysława Sikorskiego – Rada Ministrów uchwaliła, że Grób Nieznanego Żołnierza zostanie zlokalizowany w kolumnadzie Pałacu Saskiego. Rada Ministrów wybrała również twórcę pomnika – rzeźbiarza Stanisława Ostrowskiego.

Projekt żołnierskiej mogiły

Projektant Grobu Nieznanego Żołnierza musiał nie tylko zmierzyć się z oddaniem w proponowanej przez siebie koncepcji złożonej symboliki. Wyzwaniem było także uwzględnienie układu urbanistycznego placu z pozostawieniem możliwości przejścia między placem a Ogrodem Saskim oraz zachowaniem dostępności podczas oficjalnych uroczystości. Wciąż pojawiały się krytyczne głosy dotyczące ingerencji w zabytkowy charakter pałacu i układ komunikacyjny między placem a ogrodem. W odpowiedzi na to w marcu 1925 r. Stanisław Ostrowski zaprezentował makietę przyszłego monumentu w skali 1:1. W próbie uczestniczyli przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wojskowych, Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz władz Warszawy. Finalny projekt pomnika przyjęto 14 maja 1925 r. i przystąpiono do jego realizacji.

Prace nad realizacją

Budowa Grobu Nieznanego Żołnierza była z pewnością najważniejszą realizacją Stanisława Ostrowskiego. W pracach pomagała mu córka Halina, studentka warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, która wykonała analizę symboliki i historii wojskowej.  W zespole realizującym pomnik pracowali także kamieniarze pod kierownictwem inż. Stanisława Wyczałkowskiego. Z kolei o zaprojektowanie samej płyty nagrobnej poproszono profesora liternictwa i drukarstwa warszawskiej ASP Ludwika Gardowskiego.

Gorączkowy nastrój towarzyszący ostatnim dniom prac nad obiektem opisała w swoim dzienniku Halina Ostrowska-Grabska: Napis na płycie grobowej podany Ojcu i prasie przez Biuro Historyczne Ministerstwa Spraw Wojskowych w lipcu 1925 r. brzmiał: „Nieznanemu Żołnierzowi Polskiemu poległemu za Ojczyznę”. […] Kiedy już projekt był gotowy i oddany do wykucia kamieniarzom, jak grom z jasnego nieba 28 października została podana do wiadomości zmiana tekstu. Bezwarunkowo na lepsze, ale burząca całkowicie poprzedni układ i kompozycję tablicy. […] Ludwik Gardowski naszkicował więc pospiesznie drugi projekt, wziął mnie, swoją uczennicę, do pomocy i całą noc z 28 na 29 października spędziliśmy na wykonywaniu projektu 1:1. Na podłodze saloniku na Brzozowej […] położona została dykta-blejtram. […] Klęcząc i leżąc na posadzce, Gardowski u góry płyty, ja u dołu, wyciągaliśmy na kartonie i kalkach napis: „Tu leży Żołnierz Polski poległy za Ojczyznę”. […] Ojciec zaś niepokoił się, czy zdążymy do rana wykończyć napis – każda godzina była droga, bo kamieniarzom zostawało tylko trzy dni na wykonanie, a licząc się zawsze z możliwością awarii – odprysku przy kuciu litery – termin był niebezpiecznie krótki. […] Zdążyliśmy skończyć na czas oba potrzebne egzemplarze napisu, drżąc tylko o to, czy kamieniarze, którym napis już zanoszono, zdążą, czy im się uda bez usterki wykonać płytę w takim pośpiechu.

Jak wyglądał Grób Nieznanego Żołnierza?

Grób Nieznanego Żołnierza autorstwa Stanisława Ostrowskiego był projektem, który połączył istniejące obiekty architektoniczne z nowymi elementami o bardzo wyrazistej symbolice. Monument składał się z kilku części. Centralnym punktem był sam grób, w którym spoczęły szczątki Nieznanego Żołnierza – w formie głębokiej na 1,5 metra krypty wykonanej ze stali, zamykanej płytą z szarego piaskowca, na której umieszczono napis: „Tu leży Żołnierz Polski poległy za Ojczyznę”.

Za płytą umieszczono znicz o półkolistej czaszy, podtrzymywanej przez postacie trzech bogiń Nike, z rękami skrzyżowanymi na piersiach. Na sklepieniu ponad grobem namalowano fresk przedstawiający wieniec laurowy. Pod sklepieniem arkad, po obu stronach płyty, zawieszono natomiast metalowe lampiony z motywami skrzydeł.

Metalowe detale

Przestrzeń trzech centralnych arkad oddzielono żeliwnymi poręczami łączącymi kamienne bloki zwieńczone kulami armatnimi na kształt dawnych pocisków artyleryjskich. Od strony ogrodu umieszczono trzy ozdobne kraty, tworząc tym samym uzupełnienie tła pomnika, którym był Ogród Saski. Kraty były zdobione: na środkowej umieszczono wizerunek wojskowego orła z ryngrafem, w złoconej koronie, na lewej – krzyż Orderu Virtuti Militari, zaś na prawej – Krzyż Walecznych.

Po wewnętrznej stronie filarów znalazły się granitowe tablice z nazwami wybranych pól bitew stoczonych przez wojska polskie w okresach 1914–1920 i 1918–1920. Pod każdą z płyt umieszczono znicz w kształcie czary podtrzymywanej przez trzy postacie bogini Nike (analogiczny do znicza za płytą nagrobną).

Kamienne ozdoby

Pomnik flankowały dwie płaskorzeźby w typie panopliów umieszczone na bocznych ścianach Pałacu Saskiego, pod arkadami. Na ścianie południowej symbolizujące walki powstańcze, zaś na północnej – walki wojsk Polski niepodległej. Obie płaskorzeźby miały podobny układ kompozycyjny: sztandary o ostro zaznaczonych fałdach układały się niemal poziomo u dołu. Im wyżej, tym bardziej pionowo. Dolna część płaskorzeźb przedstawiała kule armatnie, wyżej dwie lufy dział, na których siedział orzeł z rozpostartymi skrzydłami (na południowej – o szerzej rozpostartych skrzydłach), drugi orzeł wieńczył całość u góry, zaś po bokach kompozycję zamykały skrzydła husarskie.

Grób Nieznanego Żołnierza z zewnątrz otaczało pięć kamiennych postumentów, na których ustawiono brązowe urny w stylu klasycystycznym, z fryzem przedstawiającym żałobny korowód postaci kobiecych niosących pochodnie. W czasie świąt państwowych urny płonęły gazowymi płomieniami, co dawało niezwykły efekt gry światła. Na filarach arkad – zarówno od strony placu, jak i ogrodu – umieszczono płaskorzeźby przedstawiające miecze jagiellońskie otoczone skrzydłami husarii. To jedyny zachowany do dziś element oryginalnego wystroju pomnika.

Tak w czasopiśmie „Polska Zbrojna” relacjonowano reakcje po odsłonięciu pomnika: Mauzoleum, tak szczęśliwie rozwiązane pod względem architektonicznym i zbudowane pod kierunkiem art. rzeźbiarza Stanisława Ostrowskiego, znalazło poklask pochwały zwłaszcza sfer dyplomatycznych i attaché wojskowych armii zagranicznych, którzy uważają grobowiec Nieznanego Żołnierza w Polsce za jeden z piękniejszych w Europie i podczas wczorajszej uroczystości nie ukrywali swojego zachwytu. Mauzoleum naprawdę jest piękne w swej szlachetnej prostocie i skromności. […] Sarkofag chwały, zbudowany na placu Saskim, to nie prowizorium, to pamiątka wieczysta, która powinna być otoczona czcią i opieką całego narodu.

Grób Nieznanego Żołnierza w ruinach

Grób Nieznanego Żołnierza został zniszczony w ostatnich dniach grudnia 1944 r. wraz z wysadzonym Pałacem Saskim. Ostał się jedynie centralny fragment arkad, jednak sklepienie runęło do wewnątrz roztrzaskując płytę. Wszystkie znicze uległy zniszczeniu, kraty były poskręcane. Pierwszą powojenną wartę honorową przy zachowanych fragmentach Grobu Nieznanego Żołnierza zaciągnięto 17 stycznia 1945 r.

Autor: Maria Wardzyńska

Artykuł ukazał się w magazynie „Stolica” nr 11-12, listopad-grudzień 2022