Kontrast
Czcionka
historia

Bez sapera ani rusz

Na przestrzeni wieków wojny w różny sposób odcisnęły piętno na obszarze dzisiejszego placu Piłsudskiego. Największego spustoszenia dokonali tu Szwedzi na początku drugiej połowy XVII wieku i Niemcy w grudniu 1944 roku.

Kule muszkietowe

Najstarszymi militariami znalezionymi podczas wykopalisk Pałacu Saskiego w 2006 roku są kule muszkietowe. Odkryto je w fosie stanowiącej część fortyfikacji powstałych w latach 1621-1624 na polecenie króla Zygmunta III Wazy w obawie przed niebezpieczeństwem ze strony Turków, a także zbliżającą się do stolicy zarazą morową. Oprócz kul odkopano wiele innych przedmiotów oraz szczątki ludzkie, które świadczą o prowadzonych tu walkach. Podczas badań archeologicznych przed Grobem Nieznanego Żołnierza natrafiono na pozostałości dworu należącego do kasztelana lubelskiego Andrzeja Firleja. Wzniesiony najprawdopodobniej w drugiej ćwierci XVII wieku, został zniszczony w czasie potopu szwedzkiego w latach 1655–1656, co potwierdzają źródła pisane, a także warstwy spalenizny odsłonięte w trakcie wykopalisk.

Niebezpieczne znaleziska

Widok na plac Piłsudskiego, po prawej stronie pomnik księcia Józefa Poniatowskiego na koniu, po lewej pojazdy pancerne, widoczne okopy.
Pojazdy pancerne przed Pałacem Saskim, wrzesień 1944 r. Fot. W. Żdżarski, Narodowe Archiwum Cyfrowe

II wojna światowa przyniosła zniszczenie całej zachodniej pierzei placu Piłsudskiego z Pałacami Saskim i Brühla na czele. Pomimo, że od jej zakończenia minęło wiele lat, to w okolicy co jakiś czas są znajdowane niewypały i niewybuchy. Dosyć pokaźny zbiór tych niebezpiecznych przedmiotów odkryto w trakcie wykopalisk w 2006 roku. Ekipie badawczej towarzyszył saper, który miał bardzo odpowiedzialne zadanie: jako pierwszy wchodził do odkrywanych pomieszczeń, aby sprawdzić, czy nie ma żadnego zagrożenia. Już kilka dni po rozpoczęciu badań znaleziono granat moździerzowy o polu rażenia dochodzącym do kilkudziesięciu metrów. Zaskoczeniem było odkrycie w jednym z pomieszczeń północnego skrzydła pałacu pięciu brytyjskich pocisków przeciwpancernych z zapalnikami typu PIAT. Alianci zrzucali je w specjalnych zasobnikach, w których oprócz broni i amunicji znajdowała się również odzież cywilna i papierosy. Tego rodzaju pociski były najskuteczniejszą bronią przeciwpancerną, jaką dysponowali powstańcy. Prawdopodobnie jeden z pojemników został przechwycony przez Niemców.

Widok na Ogród Saski, na pierwszym planie fontanna, wokół widoczne okopy.
Ogród Saski, wrzesień 1944 r. Fot. W. Żdżarski, Narodowe Archiwum Cyfrowe

W piwnicy południowego skrzydła pałacu, której okno wychodziło na Ogród Saski, natrafiono na dużą ilość łusek od nabojów kalibru 9 mm Parabellum. Produkowano je od 1908 roku do pistoletu P08, który z czasem stał się najpopularniejszym typem broni krótkiej w niemieckiej armii. Jego wytwarzanie zakończono w 1942 roku. W tym samym pomieszczeniu odkryto również ręczny granat obronny F-1 produkcji radzieckiej. Powierzchnia jego korpusu była nacięta podłużnymi i poprzecznymi rowkami, co ułatwiało rozerwanie granatu na odłamki, których zasięg rażenia mógł dochodzić nawet do 200 metrów. Jak się okazało granat był pozbawiony zapalnika. Ostatnim z serii niebezpiecznych znalezisk tego sezonu była głowica niemieckiego granatu, która znajdowała się przy południowym wejściu do tunelu z 1933 roku.

Dalsze odkrycia

Zardzewiały, pokryty zgrubiałą warstwą pocisk artyleryjski leżący na ziemi.
Pocisk artyleryjski odłamkowy kaliber 75 mm. Fot. J. Borowska

W 2008 roku dokonano kolejnych odkryć. W trakcie eksploracji warstw w obrębie jednej z kamienic przy ulicy Królewskiej znaleziono minę przeciwpancerną TMi 42 (Tellermine). Na szczęście była niegroźna, ponieważ brakowało w niej materiału wybuchowego. Niebezpieczny za to okazał się pocisk artyleryjski odłamkowy kaliber 75 mm. Jego odkopanie sparaliżowało prace archeologiczne na kilka godzin.

Patrol saperski

Kiedy w trakcie prowadzonych badań archeologicznych dochodziło do znalezienia niewypału lub niewybuchu, prace każdorazowo wstrzymywano, po czym zawiadamiano policję, która przyjeżdżała na miejsce i zabezpieczała teren wokół kłopotliwego odkrycia do czasu pojawienia się patrolu saperskiego. Ten zjawiał się dosyć szybko, zabierał, a potem utylizował niebezpieczny przedmiot.

Militaria na placu

W czasie powstania warszawskiego Pałace Saski i Brühla, które zajmowali dowódca garnizonu generał Reiner Stahel i gubernator Ludwig Fischer, zostały otoczone przez powstańców. Na placu, jak również w Ogrodzie Saskim znajdowały się okopy oraz ustawione przez Niemców zasieki, co widać na archiwalnych zdjęciach.

Odkrycia dokonane w trakcie remontu placu w 2013 roku ujawniły militaria z ostatniej wojny. Natrafiono wówczas na zasobnik z dwoma magazynkami niemieckiej amunicji przeciwlotniczej kalibru 20 mm. Znalezisko to wskazuje, że w okresie powstania na placu znajdowały się stanowiska obrony przeciwlotniczej.

Zabytki z czasów II wojny światowej

Wieko od pojemnika na paliwo do czołgu z napisem: "Kraftstoff Feuergefarlich Wehrmacht EM 1944"
Wieko od pojemnika na paliwo do czołgu typu Tygrys. Fot. J. Borowska

Archeolodzy wydobyli wiele przedmiotów pochodzących z okresu II wojny światowej. Pośród nich znalazło się wieko od dwustulitrowego pojemnika, w którym przechowywano paliwo przeznaczone do niemieckiego czołgu Tygrys. W czasie powstania warszawskiego czołgi stojące na placu wyruszały do likwidacji powstańczych barykad. Poza tym w trakcie badań znaleziono: hełmy, szklane butelki, w tym jedną z napisem Waffen SS, a także metalową tubkę po tylżyckim serze topionym wyprodukowanym w 1943 roku.

Autor: Joanna Borowska

aktualności

Dom-miejsce, czyli kamienica Lessla przy Królewskiej

Ogród Saski nie zapisałby się w historii Warszawy jako zielony salon miasta, gdyby nie obiekty, które towarzyszyły mu w latach świetności. Nie byłby tym samym ogrodem Warszawy, gdyby nie eleganckie towarzystwo, które równie ochoczo, jak do zieleni ciągnęło do… słodkości od Lessla. W słynnej kamienicy-cukierni przy Królewskiej bywał cały warszawski światek, a kiedy na werandzie […]
Sklejony z fragmentów białe barwy nocnik porcelanowy z niebieskimi motywami roślinnymi na szaro-białym tle.

Apteka Saska, czyli słów kilka o zdrowiu i higienie w XVIII wieku

Archeolog może czasem zajrzeć w przeszłość jakiegoś miejsca dzięki prowadzeniu prac poprzedzających inwestycję budowlaną. Tak też było w przypadku nieistniejącego dziś Pałacu Saskiego, którego obszar poddano prospekcji terenowej w 2006 roku; badania terenowe kontynuowano w 2008 roku. Zakres prac był szeroki – wykopaliska objęły ogromny teren zajmowany niegdyś przez główny obiekt tzw. osi saskiej – […]

„Za Sasa jeść, pić i popuszczać pasa”, czyli słów kilka o kulturze stołu w czasach saskich

„[P]ozostało mi wspomnienie dotyku archeologicznej rzeczy, przedmiotu stworzonego przez człowieka i przez niego skazanego na zagładę, wrzuconego do miejskiej latryny z pełną świadomością, że nigdy już światła dziennego nie ujrzy, najpierw sprowadzonego do roli śmiecia, a później mającego obrócić się w minerał”[1]. Praca archeologa, przynajmniej w pewnym aspekcie, polega właśnie na wydobywaniu na światło dzienne […]

Pałac Saski – XVIII-wieczna rezydencja królewska

Pałac Saski – nieistniejąca już XVIII-wieczna rezydencja królów Polski Augusta II i Augusta III, będąca częścią późnobarokowego założenia urbanistycznego Osi Saskiej; od końca 1918 roku siedziba Sztabu Generalnego Wojska Polskiego; zburzona przez Niemców w grudniu 1944 roku. Od Pałacu Morsztyna do Pałacu Saskiego Działania wokół przyszłego Pałacu Saskiego rozpoczęto w 1713 roku. Stanowić on miał główny […]

Kamienica Malhome’a świadkiem biegu Kusocińskiego

Spośród dawnych kamienic ulicy Królewskiej, które zostaną odbudowane wraz z Pałacami Saskim i Brühla, literatura varsavianistyczna pierwszeństwo przyznaje tej spod numeru 10, kamienicy Lessla. Jednak to dom zbudowany dla Ludwika Malhome’a, dwa numery wcześniej, należał przed drugą wojną światową do najokazalszych w okolicy i wypełniał tak ważny narożnik Królewskiej i placu Piłsudskiego. Szyny tramwajowe poprowadzone […]

Warszawski Pałac Brühla w okresie międzywojennym

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, w oficynach Pałacu Brühla, który pełnił funkcję siedziby Centralnego Urzędu Telegraficznego, wydzielono pomieszczenia dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wreszcie w końcu lat 20. całe założenie rezydencjonalne zostało przejęte przez placówkę dyplomatyczną. Ciekawe wyjaśnienia powyższej decyzji pojawiają się w relacjach z epoki – w tym we wspomnieniach ministerialnych urzędników. Przy wyborze […]
Rysunek Pałacu Sanguszków (Pałacu Bruhla)

Pałac Ossolińskiego–Brühla do 1918 roku

Trzysta lat z dziejów warszawskiej rezydencji Warszawska rezydencja przy ulicy Wierzbowej, powszechnie nazywana Pałacem Brühla lub Sandomierskim, należała do najciekawszych przykładów architektury nowożytnej w Polsce. Dziś obiekt nie istnieje, lecz znacząca liczba materiałów archiwalnych (źródeł rękopiśmiennych, rysunków architektonicznych, dzieł sztuki czy przedwojennych fotografii) pozwala na prześledzenie jego skomplikowanej historii. Pałac wielokrotnie przebudowywano, lecz wszystkie fazy […]

„W Saskim Ogrodzie koło fontanny...”

Jest to Saski Ogród. Nazwany tak dlatego, że kazał go zasiać niejaki król August Sas. Jak wiadomo, był on facetem tronkowem i jak sobie podchromolił, czyli znajdował się «na gazomierzu», siadał sobie w Saskiem Ogrodzie pod fontanną z dubeltówką w ręku. Magistrackie ciecie napędzali od bramy na Królewskiej różną zwierzynę, którą w klatkach z lasu […]

Tajemnice piwnic Pałacu Saskiego

Kiedy w listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, budynek Pałacu Saskiego zajął Sztab Generalny Wojska Polskiego, który pod koniec 1928 roku zmienił swoją nazwę na Sztab Główny Wojska Polskiego. Gdy w trakcie przeprowadzonych badań archeologicznych w 2006 roku odkrywano piwnice Pałacu Saskiego, trafiono także na nieznany wcześniej, tajemniczy tunel wykorzystywany przez wojskowych. Pałac do remontu […]